Plasebo Etkisi Nedir?
Hepimiz kendimizi iyi hissetmediğimiz zamanlarda hasta olduğumuzu düşünüp doktora gittik. Sonucunda elimize reçeteler verildi ve reçetelerdeki ilaçları kullandık, kullandıkça daha iyi hissettik. Peki o ilaçların hangisi farmakolojik açıdan etki etti? İşte “Plasebo Etkisi” dediğimiz durum, hastalığı tedavi edecek herhangi bir farmakolojik etkisi bulunmayan ilaçların hastanın kendisini daha iyi hissetmesine ve şikayetlerinin azalmasına sebep olan durumdur.
Peki nasıl?
Plasebo etkisinin oluşmasının birçok nedeninin var olduğu söylenmektedir. Bunlardan ilki: Hastanın ilaçları aldığında ilacın onu iyileştireceğine dair beklentisidir. Hastaların verilen ilaçların çok güçlü olduğunu düşünmeleri aynı zamanda hekimin tedavinin işe yaradığına yönelik konuşmaları belirtilerin psikolojik ve fizyolojik açıdan gerilemesini sağlayabilir. Diğer bir nedeninin ise plasebonun beyindeki çeşitli nörokimyasal mekanizmaları etkilemesi olduğu düşünülüyor. Özellikle ağrı şikayetinin geçmesini sağlayan iki mekanizma öne çıkıyor: Endocannabinod sistem ve endojen opioid sistem. İnsanlarda; su, yemek, seks, para gibi etkenlerle uyarılınca bazı ödül mekanizmalarından dopamin maddesi salgılanıyor. Plasebo etkisindeki hastada uygulanan tedavi sonucu beklentiye girerek dopamin salgısını arttırabiliyor. Artan dopamin hastanın ağrılarının geçmesini ve kendisini psikolojik açıdan daha iyi hissetmesini sağlayabiliyor. Aynı zamanda bu etki şartlı öğrenme sonucu da oluşabiliyor. Hastaya ilk olarak plasebo tedavisi uygulanırsa etkisi çok güçlü olmayabilir. Ancak hastaya önce etkin tedavi verilip daha sonra bu tedaviyi fark ettirmeden plasebo tedavisiyle değiştirirseniz etkinin çok daha fazla olduğu gözlemlenebiliyor. Örnek olarak haftanın ilk dört günü hastaya morfin verip beşinci gün morfin yerine su enjekte edilirse hastanın morfin almış gibi ağrısının azaldığını görürüz. Plasebo etkisinin tam olarak nedeni hala anlaşılamamıştır ancak hangi durumlarda etkinin daha güçlü olduğu bilinmektedir.
Araştırmalarda Plasebo
Plasebo tedavisi genel olarak ilaçların ne kadar etki ettiğini görmek için klinik deneylerde kullanılır. Deneylerde iki denek grubu oluşturulur. Bir grup denenecek olan ilacı alırken diğer gruba plasebo verilir. Plasebo deneye bağlı olarak etkisiz bir madde ya da aktif bir ilaç olabilir. Bu deneylerde “Çifte Körlük Yöntemi” kullanılır. Yani denekler ve araştırmacılar hangi grubun hangi maddeyi aldığını bilmez. Bu yöntem önyargıları ortadan kaldırmak için kullanılır. İlacın sonuçları plasebodan daha iyi olursa ilacın başarılı olduğu sonucuna varılır. Yapılan pek çok araştırmada plasebo tedavisi sonrası gözlenen iyileşme, etkin ilaçla tedavi edilen hastalara göre daha kısa sürdüğü gözlenmiştir. Özellikle ağrı gibi şikayetlerde plasebo geçici bir rahatlama sağlar ve etkisi kısa sürer. Etken ilacın tedavisi ise çok daha uzun sürelidir. Bu gibi çalışmalar plasebonun hastalığın kendisini tedavi etmektense, hastalıkla ilgili belirtileri kısmen ve geçici olarak hafiflettiğini göstermiştir. Plasebonun hastaların anlık iyileşmesini sağlamak dışında pek bir etkisi gözlenmemiştir.
Plasebo Tıbben Etik Mi?
Hekimler yılllar boyunca reçetelere plasebo yazdı buna rağmen bu konu hakkında pek konuşulmuyordu. Doktorlar genelde hastalarının şikayetlerini gideremedikleri zaman reçeteye plasebo yazıyor. Örnek olarak sürekli yorgunluk şikayetiyle gelen hastaya, doktor bir sebep bulamamışsa, çoğunlukla vitamin almasını öneriyor. Vitaminler insan sağlığı için yararlı ve alınmasına bir sakınca bulunmuyor. Hastaların bazılarında vitaminler işe yarasa da bu vitaminlerin yorgunluğa çare olduklarına dair kanıtlar bulunmuyor. Doktorların plasebo reçete yazmasının diğer bir nedeni ise hastaların ilaç yazma konusundaki ısrarcı tavırları. Bazen gerekli olmadığı takdirde ilaç almak fayda yerine zarar verebilir. Buna en iyi örnek grip olunduğu takdirde alınan antibiyotiklerdir. Birçok hasta grip olduğu zaman zorla doktordan antibiyotik ister. Oysa grip bir virüs hastalığıdır, antibiyotiklerin hedefi ise bakteriyel hastalıklardır. Böyle bir durumda hastaya antibiyotik verildiği zaman, ilaç gribi geçirmek yerine vücudumuzdaki yararlı bakterleri öldürerek bağışıklık sistemimizi zayıflatır. Bu da istenmeyen bir durumdur. Şu an tıp etiğinde hastaya haber vermeden ve bilgilendirme yapılmadan uygulama ve ilaç yazımı yok. Etik olarak, hastaya verilen ilaçların ne gibi etki ve yan etkileri olduğunun detaylı açıklanması, hastanın da bunların farkına vararak uygulanan tedaviye onay vermesi gerekiyor. Bir hastaya, etkin olacağını söyleyerek etkisiz bir ilacı reçeteye yazmak, onu kandırmakla aynı dururuma gelir ve bu tıp etiğinde istenilen bir durum değildir.
Günlük yaşamımızda olan belki de varlığından haberdar olmadığımız plasebo etkileri :
- Yükleme ( loading) çubukları aslında görüntü amaçlıdır. Bu çubukların kullanım amacı kullanıcıların beklemekten sıkılmasını önlemektir.
- Asansörlerde kullanılan kapı kapatma butonları. Belki fark etmişsiniz kapının kapanması için bu butonlara bir defa basmanız çoğunlukla yeterli gelmez, birkaç kez basmanız gerekir. Bu olayın sebebi aslında o butonun hiçbir işe yaramamasıdır.
- Trafik ışıklarında yayaların kullandığı karşıdan karşıya geçme düğmeleri. Trafik ışıkları civardaki diğer trafik ışıklarıyla belli bir uyum içinde çalışır. Yani sizin karşıya geçmek için bastığınız düğme sonucu yeşil ışık yanıyorsa tamamen tesadüf. Her karşıya geçmek isteyen insan için araçlara kırmızı yansaydı o trafikte düzen falan kalmazdı.
- Halter kaldırırken başka birinden yardım almak. Spor yapanlar bu maddeyi onaylayabilir. Bench press yapan kişiye diğer bir kişi yardım etmek için halterin orta kısımlarından tutar ve halteri kaldırırken destekler. Aslında yardım eden kişinin halteri kaldırma işlemine neredeyse hiç yardımı olmaz.
Okuduğunuz için teşekkür ederim.
Sağlık Bilimleri kategorisinde bulunan diğer makaleleri de okumanızı tavsiye ederiz!
